موسیقی سنتی در ایران شامل هفت « دستگاه » و پنج « ردیف »آوازی می باشد. در مورد کاربرد واژه «دستگاه» برای معرفی انواع موسیقی محتملاً آن را مربوط به دوره قاجاریه می دانند و تصور بر این است که از آن زمان در موسیقی ایرانی معمول گشته است.« دستگاه » در واقع جایگزینی برای واژه « مقام » در موسیقی بوده است ، که از دو بخش «دست» و «گاه» تشکیل شده است. از زمان ها ی قدیم « گاه » در موسیقی ایران به معنی پرده ساز بود؛ با توجه به این تعبیر ” دستگاه ” به معنی چگونگی قرار گیری دست و انگشتان روی پرده های ساز خواهد بود که بسته به هر مقامی شکلی خاص و منحصرخواهد داشت.
موسیقی سنتی ایران را در اصطلاح « موسیقی دستگاهی » نیز می نامند ، هرکدام از دستگاه های موسیقی سنتی شامل چندین « گوشه » می شود که طرز قرار گرفتن گوشه ها و نغمه های موسیقی را اصطلاحاً « ردیف » می نامند. گوشه‌ها از محدوده صدای بم به سمت محدوده صدای زیر _ پایین به بالا _ پشت سر هم چیده می‌شوند و معمولاً اولین آهنگ _ که به طور معمول آهنگی می باشد که وسعت صوتی اش از همه پائین تر (بم تر) است _ « درآمد » نامیده می‌شود. سایر « گوشه » های دیگر نیز هر یک به ترتیب محدوده صوتی، در ادامه درآمد قرار می گیرند و به ترتیب « ردیف » می‌شوند و از این طریق « دستگاه » یا « مقام » را شکل می دهند.
چیدمان « گوشه‌ها » مطابق نظر و سلیقه استادان موسیقی دستگاهی ایران جمع‌آوری و در مقامات یا دستگاه های موسیقی ایرانی با نظم و ترتیب خاصی که انتخاب آن ها بوده است ردیف گشته است.به عنوان مثال : ردیف « میرزا عبدالله » ، ردیف « میرزا حسینقلی » ، ردیف « ابوالحسن صبا » و موارد مشابه دیگر. چنانچه پیشتر گفتیم « آوازها » یا همان نغمه ها از لحاظ فنی وابسته به یکی از هفت « دستگاه » موسیقیایی ایران می باشند. به عبارتی دیگر این آوازها، شعبه های فرعی دستگاه ها می باشند.
دست گاه ها و آواز های وابسته آن ها :
1_ دستگاه ” شور ”
____آواز ابوعطا
____آواز بیات ترک
____آواز افشاری
____آواز دشتی
2_ دستگاه ” سه گاه”
3_ دستگاه ” چهارگاه ”
4_ دستگاه ” همایون ”
____ آواز بیات اصفهان
5_ دستگاه “ماهور ”
6_ دستگاه ” نوا ”
7_ دستگاه ” راست پنجگاه ”
دستگاه‌های موسیقی ایرانی حاصل ابداع فردی خاص نیست و نمی‌توان آن ها را منسوب به شخصیتی واحد دانست. بلکه طی اعصار متمادی بر پایه ی سلیقه مردمی و قومی به وجود آمده اند و سینه به سینه حفظ گشته اند. در موسیقی کهن ایران نیز ترتیب ها و ردیف های خاصی برای اجرای آواز ها، نغمه ها و آهنگ ها وجود داشته است؛ برای مثال در دوران سلسله ساسانیان _ و همینطور پیش از ورود اسلام _ آهنگ‌های منسوب به موسیقیدانانی چون « باربد » مشتمل بر « هفت خسروانی »، « سی لحن » و « سیصد و شصت دستان » وجود داشته است که با هفته ( هفت روز ) ، ماه ( سی روز ) و سال ( سیصد و شصت روز ) مطابقت داشته است. یعنی هر اجرا موسیقی شامل یک خسروانی، یک لحن و یک دستان بوده است.
حکیم نظامی گنجوی در منظومه «خسرو و شیرین» سی لحن باربد را به نظم در آورده است.
